Πάνε σχεδόν 2 χρόνια από εκείνο το πρωινό που αποφάσισα να συναντήσω μία φίλη μου αρχιτεκτόνισσα στη σχολή της και να παρακολουθήσω ως επισκέπτρια μία διάλεξή της. Τότε ήταν που άκουσα πρώτη φορά για την ‘Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου’ η οποία λειτούργησε περίπου μία εικοσαετία στο νησί. Προβληματισμένη και γεμάτη περιέργεια κατευθείαν πληκτρολόγησα στην εφαρμογή των Σημειώσεων προτρέποντας τον εαυτό μου να ερευνήσει περαιτέρω το θέμα. Οι καθημερινοί περισπασμοί, όμως, και η έμφυτη αναβλητικότητά μου είχαν ως αποτέλεσμα να μεσολαβήσει ένα μακρό χρονικό διάστημα μέχρι επιτέλους να καταπιαστώ με το ζήτημα και να γράψω για αυτό.
Όσο κι αν είχα προϊδεαστεί σε εκείνη τη διάλεξη, δε διέφυγα από το θυμό και τη θλίψη που ένοιωσα διαβάζοντας τα σχετικά ρεπορτάζ, παρακολουθώντας ντοκιμαντέρ και αντικρίζοντας τις διάφορες φωτογραφίες με τους τροφίμους και τις συνθήκες διαβίωσής τους. Ας πάρουμε, όμως, τα γεγονότα από την αρχή. Στις αρχές του 20ου αιώνα το νησί της Λέρου τελούσε υπό ιταλική κατοχή με την τότε ηγεσία να αποφασίζει την ανέγερση ενός επιβλητικού κτηρίου στην περιοχή Λακκί με σκοπό τη στέγαση της Αεροναυτικής Λέσχης Gianni Rosetti. Στο πέρασμα των χρόνων το μεγαλοπρεπές κτήριο χρησιμοποιήθηκε με ποικίλους τρόπους –όλοι τους μία πρόσκληση για νέα διερεύνηση- μέχρι που το 1957 με βασιλικό διάταγμα το μέρος επιλέχθηκε για τη μεταφορά και εγκατάσταση περίπου 4000 ψυχικά ασθενών. Η ίδρυση της αποικίας είχε διττή σημασία· από τη μία θα αποσυμφορούνταν τα ψυχιατρεία της ηπειρωτικής Ελλάδας και από την άλλη θα δημιουργούνταν νέες θέσεις εργασίας σε ένα νησί που ταλανιζόταν από φτώχεια και ανεργία. Εύκολα, λοιπόν, εξάγει κανείς το συμπέρασμα ότι οι ίδιοι οι ψυχικά ασθενείς δεν υπήρξαν ποτέ προτεραιότητα.
Ένα προς ένα δικαιώματα αυτονόητα για ένα «γνωστικό» άνθρωπο παραγκωνίστηκαν και θυσιάστηκαν στο βωμό μίας κοινωνίας που δε συγχωρεί την απόκλιση. Στο νησί μεταφέρθηκαν οι περιβόητοι «Αζήτητοι» και «Ανίατοι». Άνθρωποι που για πολλά χρόνια αντιμετωπίζονταν ως μέλη ενός κοπαδιού χωρίς να τους αναγνωρίζεται το δικαίωμα προσωπικότητας και ιδιωτικότητας, ούτε καν αυτό της ταυτότητας. Όσοι είχαν χάσει τα διακριτικά τους δεν ήταν παρά οι Άγνωστοι 1,2...10. Δύσκολα μπορεί να αποφύγει κανείς τη σύγκριση με τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ταυτόχρονα, για τη φροντίδα των ιδιαίτερων αυτών ανθρώπων δεν επιλέχθηκε καταρτισμένο προσωπικό, αλλά οι κάτοικοι του νησιού –πρώην ψαράδες και κτηνοτρόφοι- γεμάτοι άγνοια, φόβο και προκαταλήψεις, ανήμποροι πολλές φορές να ανταπεξέλθουν σε πρωτόγνωρες για εκείνους απαιτήσεις, θύματα και οι ίδιοι της πολυπόθητης οικονομικής τους σωτηρίας.
Έτσι, η εικόνα είχε ως εξής: άνθρωποι υποσιτισμένοι, πολλές φορές γυμνοί και βρώμικοι, ξαπλωμένοι στο έδαφος, κάποιοι με αλυσίδες σε πόδια ή χέρια, να στοιβάζονται βυθισμένοι στην απραξία, την απόλυτη ανυπαρξία. Ο Pinel, ο πρωτοπόρος ψυχίατρος της Γαλλικής Επανάστασης θα αποτροπίαζε στο θέαμα. Μοναξιά και εγκατάλειψη. Δεν μπόρεσα να μην ξεχωρίσω μία μαρτυρία στην οποία τονίζεται η ανάγκη των ανθρώπων αυτών για επαφή: σου χάριζαν το μεγαλύτερο χαμόγελό τους και άπλωναν το χέρι για ένα άγγιγμα. Ο ιδρυματισμός, η διεξαγωγή ενός βίου άνευ νοήματος, αυτά αποτελούσαν την πραγματική νοσηρότητα.
Κατά τις δεκαετίες 1970 και 1980 εκδηλώθηκαν σημαντικές προσπάθειες ανατροπής αυτής της ασθματικής κατάστασης. Αρχικά η πρωτοβουλία ανήκε σε νεαρούς ιατρούς, φωτογράφους και σκηνοθέτες. Δεν έλειψε μάλιστα η ανάμειξη της ΕΕ για τη διευθέτηση του ζητήματος με τον Κανονισμό 815/84. Οι περισσότερες όμως ενέργειες από τη μεριά της ελληνικής πολιτείας απέβησαν ατελέσφορες με χαρακτηριστική έλλειψη οργάνωσης και περίσσεια αδιαφορία και υποκρισία. Ευρώπη και Ελλάδα υπήρξαν συνένοχοι σε αυτή την απαξίωση της ανθρώπινης ζωής. Αποκορύφωμα στο ξεγύμνωμα αυτής της αθλιότητας υπήρξε το εξώφυλλο του Observer το 1989. Έτσι, ξεκίνησαν σταδιακά τα πρώτα προγράμματα αποϊδρυματοποίησης. Και τότε, μόνο σε συνθήκες σεβασμού και ανθρωπιάς υπήρξε γόνιμο έδαφος για να γίνει το θαύμα, η μεταμόρφωση! Άνθρωποι που πριν λίγα χρόνια έστεκαν μετέωροι, γυμνοί και βουλιαγμένοι στη σιωπή, τώρα μπορούσαν να εργάζονται ή να συντηρούν ακόμα το δικό τους σπίτι.
Το σύνθημα 'Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΕΙΝΑΙ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ' πρέπει να χαραχθεί βαθιά στις συνειδήσεις όλων. Πώς μία πολιτισμένη κοινωνία συντηρεί την αβασάνιστη απανθρωποίηση ορισμένων μελών της, των πιο αδύναμων, των πιο διαφορετικών; Στο όνομα ποιας ανεξέλεγκτης προόδου μένουν στο περιθώριο ψυχές που απλώς χρειάζονται λίγο παραπάνω χρόνο και κόπο για να ενταχθούν; Στους ιθύνοντες του πολιτικού και ψυχιατρικού κόσμου που συνέβαλαν στη δημιουργία της Αποικίας δεν αποδόθηκαν ποτέ ευθύνες, δε ζητήθηκε ούτε μία δημόσια συγγνώμη. Για αυτούς, λοιπόν, υπήρξε ανοχή καθώς δεν αποτελούσαν αποκλίσεις αλλά τη νόρμα αυτού του κατεστημένου.
Ερχόμενη στο σήμερα αδυνατώ να αγνοήσω πως η ανθρωπότητα δε μαθαίνει από τα λάθη του παρελθόντος.
Τις θέσεις που κατείχαν κάποτε οι ψυχικά ασθενείς της Λέρου έχουν έρθει να λάβουν οι πρόσφυγες. Μήπως ήρθε το πλήρωμα του χρόνου κάτι να αλλάξει;
/δ
Comments