Μα αυτό είναι τρέλα; (ή ο μύθος του τρελού καλλιτέχνη)

Όλοι κάποια στιγμή στη ζωή μας θα έχουμε σχολιάσει ένα έργο τέχνης: Μα αυτό είναι τρέλα! Και αυτή η άποψη επιρρωνύεται από τα διάφορα παραδείγματα γνωστών καλλιτεχνών που έπασχαν από ψυχικές ασθένειες. Τι σχέση λοιπόν έχει η δημιουργικότητα με την εμφάνιση ψυχικών ασθενειών, ή αλλιώς, είναι η τέχνη μία μορφή τρέλας;

Ξεκινώντας είδη από την αρχαιότητα, αφού οι ψυχικές ασθένειες δεν είναι σε καμία περίπτωση μία σύγχρονη πραγματικότητα, ήδη ο Πλάτωνας διακρίνει τέσσερα είδη μανίας που έχουν θεϊκή προέλευση. Ένα από αυτά είναι η μανία της Ποιητικής τέχνης, μία μανία δοσμένη από τις Μούσες, η οποία είναι απαραίτητη για να γίνει κάποιος μεγάλος ποιητής, αφού το ταλέντο και η τεχνική από μόνα τους δεν είναι αρκετά. [Φαίδρος, 244α-245α, 2495, 265α-b]

Σε συνέχεια, ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι η Ποιητική Τέχνη είναι έργο ενός ανθρώπου που έχει ταλέντο ή ενός ανθρώπου κυριευμένου από τρέλα (μανιακοῦ). [Ποιητική, 1455a-1455b] Τι είναι λοιπόν η μανία για τους δύο φιλοσόφους και γιατί είναι αναφαίρετο στοιχείο ενός ποιητή; Και εν τέλει μήπως αυτό σημαίνει ότι όλοι οι καλλιτέχνες πάσχουν κατ’ ανάγκη από μία τρέλα, μία ψυχική ασθένεια με σύγχρονους όρους;

Στον πίνακα απεικονίζονται οι καταρραμένοι ποιητές _Coin de table, 1872 _Henri Fantin-Latour Huile

Η συζήτηση αυτή επανέρχεται στο προσκήνιο με την εμφάνιση του ρεύματος των καταραμένων ποιητών (poètes maudits), έναν όρο του 19ου αιώνα που βρίσκει όμως αντίκρισμα ήδη σε ποιητές του 15ου αιώνα. Οι καταραμένοι ποιητές εν πολλοίς χαρακτηρίζονται από τη βία, την κατάχρηση αλκοόλ και ναρκωτικών, το έγκλημα, την παραφροσύνη, τον πρόωρο θάνατο και γενικά οποιαδήποτε συμπεριφορά παρεκκλίνει από τα στερεότυπα της κοινωνίας. Στο συγκεκριμένο ρεύμα λοιπόν ο ποιητής ταλανίζεται από κάποιο πάθος, από το οποίο απορρέει και η τέχνη του, ακριβώς όπως ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι αυτοί οι ποιητές, που βρίσκονται μέσα στο πάθος, είναι οι πιο πειστικοί. Φυσικά μία αναλογία θα ήταν ενδεχομένως αναχρονιστική, αλλά είναι ενδιαφέρουσες οι αναλογίες στην επιχειρηματολογία υπέρ της αιτιώδους σχέσης τέχνης και ψυχικής ασθένειας.

Στην πορεία του χρόνου πολλοί σπουδαίοι καλλιτέχνες από διάφορα πεδία έπασχαν από ψυχικές ασθένειες, όπως οι Vincent Van Gogh, Edvard Munch, Francisco de Goya, Virginia Woolf, Robert Schumann, Ernest Hemingway, Isaac Newton. Υπάρχει μάλιστα υπερ-αντιπροσώπευση όσον αφορά τις ψυχικές ασθένειες στα καλλιτεχνικά επαγγέλματα και οι επιστήμονες πιστεύουν πως οι καλλιτέχνες έχουν πιο αυξημένη πιθανότητα να εμφανίσουν τέτοια συμπτώματα. Αυτό συνδέει την υψηλή δημιουργικότητα με την εμφάνιση ψυχικών ασθενειών, η οποία μάλιστα υποστηρίζεται και μέσα από συγκεκριμένες παραλλαγές γονιδίων.

Vincent Van Gogh _ Self Portrait With Bandage

Από την άλλη πλευρά, ο μύθος της “τρελής ιδιοφυίας” καταρρέει μετά από σύγχρονες έρευνες, οι οποίες υποστηρίζουν ότι υπάρχει εξίσου ένας μεγάλος αριθμός σπουδαίων προσωπικοτήτων που δεν έπασχαν, εξ’ όσων γνωρίζουμε, από κάποια ψυχική ασθένεια, όπως οι William Shakespeare, Jane Austen, Johann Sebastian Bach, Anton Chekhov, George Eliot. Στην πραγματικότητα αυτό που ισχυρίζονται ότι συμβαίνει είναι πως οι άνθρωποι με ψυχικές ασθένειες επιδιώκουν επαγγέλματα σχετιζόμενα με τις τέχνες, όχι επειδή είναι απαραίτητα καλοί σε αυτό, αλλά επειδή έλκονται από αυτόν το χώρο.

Τι ισχύει λοιπόν από τα δύο, είναι στην κρίση του καθένα. Το σίγουρο είναι πως ο μύθος του τρελού καλλιτεχνη που έχει καλλιεργηθεί ανά τους αιώνες κι έχει βρει απήχηση σε διαχρονικά παραδείγματα, είναι η μία ρομαντική πλευρά της συζήτησης, που θέλει έναν “πλατωνικό” καλλιτέχνη, στον οποίο το χάρισμα είναι ταυτόχρονα και κατάρα. Από την νηφάλια πλευρά ωστόσο, η τέχνη ανέκαθεν ήταν και είναι για πολλούς καλλιτέχνες ένα μέσο βιοπορισμού, μία δουλειά σαν όλες τις άλλες, όπως είναι για τον μάγειρα η παραγγελία ενός πιάτου ή για ‘μένα να γράφω αυτό το άρθρο.

• χρυσάνθεμο